Pyłek

Pyłek kwiatowy a konkretnie ziarno pyłku to męska komórka rozrodcza powstająca w pręciku kwiatu nagozalążkowych i okrytozalążkowych, czyli roślin wyższych.

Ziarna pyłku najczęściej „opuszczają” komory pylnikowe po wielokrotnych i skomplikowanych podziałach komórkowych pojedynczo, rzadziej połączone po 4, co tworzy tzw. tetradę, np. wrzos (Calluna), lub w większe grupy, czyli poliady, np. akacja (Acacia), ale to zagadnienie dotyczy innych, niż polska, stref klimatycznych.

Pojedyncze ziarno pyłku ma przeważnie kształt zbliżony do kuli lub elipsoidy, rzadziej pałeczki (rośliny z rodziny baldaszkowatych – Apiaceae), przypominający trójkąt – leszczyna (Corylus), czy wierzbówka (Chamaenerion) lub kwadrat, rąb a czasami wielokąt, jak np. olsza (Alnus). Może ono przypominać fasolkę, jak ma to miejsce u paproci, mieć zupełnie nieregularny kształt lub być zaopatrzone w worki powietrzne, ułatwiające przenoszenie przez wiatr – np. sosna (Pinus).

Bardzo ważną cechą przy rozpoznawaniu ziaren pyłku jest ich powierzchnia pokryta przeróżnymi wyrostkami, pałeczkami, kolcami, brodawkami, prążkami, siateczką lub zupełnie gładka. Dodatkowo prawie każdy pyłek jest „wyposażony” w bruzdy, czyli podłużne lub poprzeczne pęknięcia lub pory – okrągłe otwory, dzięki którym zawartość tegoż ziarna wydostaje się na zewnątrz i spełnia swoje zadanie, czyli doprowadza do zapłodnienia i powstania nasiona. Często pyłek zawiera zarówno bruzdy jak i pory.

Jeszcze jedną, równie ważną cechą ziaren pyłku, jest ich wielkość. Do najmniejszych należy pyłek niezapominajki (Myosotis) – ok 5 – 10 μm (mikrometrów). Przypominam, że 1 μm to 1/1000 mm! Ziarno pyłku pokrzywy (Urtica dioica) osiąga < 20 μm, wierzby (Salix) – ok 20 μm. Większość mieści się w granicach 30 – 50 μm, jak np. lipa (Tilia), dąb (Quercus); zboża (Cereale) osiągają ok 50 – 60 – μm, a kukurydza (Zea) nawet 80 μm. Do największych ziaren należą rośliny z rodziny dyniowatych (Cucurbitaceae) – ok 150 μm.

Wszystkie te cechy razem tworzą niepowtarzalny wzór, dzięki któremu palinolog, czyli człowiek zajmujący się ziarnami pyłku, może rozpoznać gatunek rośliny, z której dany pyłek pochodzi, co często ze względu na ogromną różnorodność, nie jest łatwe.

Zadziwiająca jest nie tylko rzeźba powierzchni pyłku, ale również jego budowa chemiczna. Ziarno pyłku jest zbudowane z najbardziej odpornych organicznych substancji występujących w środowisku naturalnym – sporopolenin. Są to pochodne karotenu, czyli prowitaminy A. Taka budowa zapewnia niesłychaną wytrzymałość ziaren pyłku na niekorzystne czynniki środowiska naturalnego i nie tylko, ponieważ współczesne ziarna pyłku można ogrzać do temperatury 300ºC lub poddać działaniu stężonych kwasów (siarkowego, octowego, czy fluorowodorowego) oraz ciśnienia bądź nacisku kilku ton, bez uszczerbku na ich kształcie i powierzchni.

Ponadto ziarna pyłku produkowane są w ogromnych ilościach. Rekordzista jest tu szczaw (Rumex), oraz drzewa szpilkowe, np. sosna, której pyłek obserwujemy w postaci żółtego nalotu wiosną na kałużach.

A wszystko po to, żeby zapewnić zapylenie a co za tym idzie rozmnażanie. Ziarno pyłku to wysoce wyspecjalizowane, przystosowane do przenoszenia przez owady, ptaki, wiatr gamety męskie, doskonale spełniające swoje zadanie, a dodatkowo bardzo przydatne w wielu dziedzinach nauki i medycyny. Ale to już inna historia…

Anna Hrynowiecka-Czmielewska
zdj. Monika Drzygier